İngiltere’nin Transkafkasya politikası çerçevesinde Azerbaycan ile ilgili değerlendirmeleri (1917-1921)

Abstract

I. Dünya Savaşı (1914-1918) arasında Osmanlı ve Rus orduları arasında çarpışmaların başlamasıyla Kafkasya Cephesi oluşmuştur. Dünya tarihinde yeni bir safhanın başlangıcını oluşturan Bolşevik İhtilâli aynı zamanda büyük bir coğrafyanın şekillenmesindeki rolüyle de tarihteki yerini almıştır. Türk dünyası tarihi açısından da çok önemli olan ihtilâl, I. Dünya Savaşı’nın sürdüğü dönemde ortaya çıkmıştır. Bolşevik Devrimi sonrasında iktidarı ele geçiren Lenin Hükümeti, 3 Mart 1918’de İttifak Devletleri ile Brest-Litovsk Antlaşmasını imzalayarak savaşı sona erdirdi. Dolayısıyla Kafkasya’daki milletler de Lenin’in yayımladığı bildiriye dayanarak bağımsızlık faaliyetlerine girişti. Bu bağlamda Azerbaycan coğrafyadaki diğer milletler olan Gürcistan ve Ermenistan ile birlikte bağımsızlığını ilan etti. I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru 28 Mayıs 1918’de Türk-Müslüman dünyasında kurulan ilk bağımsız cumhuriyet olarak Azerbaycan Halk Cumhuriyeti kuruldu. Ancak başkent Bakü, Taşnak-Bolşevik işgali altındaydı. Azerbaycan bağımsızlığını kazanmasına rağmen 1918 yazında Bakü; Osmanlı Devleti, Almanya, İngiltere ve Bolşevik Rusya arasındaki siyasi, askeri tartışmaların odak noktası haline geldi. Bir yandan da Kafkasya Cephesi’nde önemli askeri operasyonlarla Bakü petrolleri için mücadele edilmektedir. Dolayısıyla Bakü’nün ele geçirilmesi için bir yarış söz konusuydu. Dolayısıyla askeri ve stratejik konuma sahip Azerbaycan dünyanın güçlü devletlerinin rekabet hedefine dönüştü. Bu noktada Nuri Paşa’nın komutanlığını yaptığı Kafkas İslam Ordusu 15 Eylül 1918’de Bakü’yü ele geçirdi. Şehir kurtarılarak Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin başkenti yapıldı. Ancak 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’nin şartları gereği Osmanlı Ordusu buradan çekilmek zorunda kaldı. Bundan sonra İngiltere başta Bakü olmak üzere Kafkasya’daki önemli noktaları işgal etti. İngiltere bu işgallerle Bolşevik Rusya ve Osmanlı Devleti’nin bağlantısını kesecek şekilde Kafkas Seddi’ni kurdu. Böylece küresel güç İngiltere 1918-1920 arasında Kafkasya’da askeri ve siyasi açıdan etkili olmaya başladı. Bölge ile ilgili askeri, siyasi, iktisadi rapor ve değerlendirmeler Londra’ya gönderilmeye başlanmıştır. Adı geçen dönem içerisinde İngiliz arşiv belge ve raporları ağırlıklı olmak üzere ve ek olarak diğer arşiv kaynakları doğrultusunda planlanan bu tebliğin amacı Transkafkasya coğrafyası, Osmanlı Devleti’nin bölgeye olan ilgisi, Azerbaycan’ın milli mücadelesi, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin kurulması, Osmanlı-Azerbaycan ilişkileri, İngiltere’nin Bakü’yü işgali ve faaliyetleri, Bolşevik Rusya’nın Transkafkasya’yı etkisi altına alması ve işgali ile Türk-Rus Antlaşmasının sonuçları, arşiv belgelerine dayanılarak irdelenecektir.

During the First World War (1914-1918), the Caucasus Front was formed after the beginning of the battles between the Ottoman and Russian armies. The Bolshevik Revolution, which formed the beginning of a new phase in world history, took its place in history by also its role of shaping a great geography. The revolution, which is also very important in terms of Turkish world history emerged during the period of the 1 st World War. The Lenin government, which grabbed power after the Bolshevik Revolution, ended the war by signing the Treaty of Brest-Litovsk with the Central Powers on 3 rd March 1918. Therefore, the nations in the Caucasus started their independence activities based on the declaration issued by Lenin. In this context, Azerbaijan together with other nations, Georgia and Armenia, in the region declared their independence. Towards the end of the First World War, on 28 May 1918 People’s Republic of Azerbaijan was established as the first independent republic established in Turkish-Muslim world. However, the capital city Baku was under Dashnak-Bolshevik occupation. Despite independence of Azerbaijan, Baku became the focal point of political and military debate between The Ottoman Empire, Germany, Great Britain and Bolshevik Russia in the summer of 1918. On the other hand, on the Caucasus Front there was a struggle for Baku petroleum through important military operations. Therefore, there was a race to conquer Baku. So, Azerbaijan which has a martial and strategic position became a competitive target for the powerful states of the world. At this point, the Caucasian Islamic Army, at Nuri Pasha’s command, captured Baku on 15 September 1918. The city was liberated and became the capital of the People’s Republic of Azerbaijan. However, on October 30, 1918, the Ottoman Army had to withdraw from there because of the conditions of the Armistice of Montrose. After that, Great Britain occupied important points in the Caucasus, particularly Baku. Through these occupations, Great Britain established the Caucasus Union to break the relation between the Bolshevik Russia and the Ottoman Empire. Thus, the global power of Great Britain began to be influential in the Caucasus from 1918 to 1920 in military and political terms. Martial, political, economic reports and evaluations related to the region has started to be sent to London. The Transcaucasia region which is the aim of this paper that is planned in line with particularly archived British documents and reports and additionally in line with other archive sources, the interest of the Ottoman State in the region, the national struggle of Azerbaijan, the establishment of People’s Azerbaijan Republic, Ottoman Empire and Azerbaijan relations, the invasion and activities of the Great Britain in Baku, the influence of Bolshevik Russia and the conquest of Transcaucasia and the results of the Turkish-Russian Treaty will be examined based on archival documents.