Hasankeyf’te Heterodoks izler: Şeyh Çoban Zaviyesi ve Baba Mahmud Haydarî Tekkesi Vakıfları (XVI.-XVIII. yüzyıllar)

Abstract

Hasankeyf’te bulunan dini kurum ve vakıfların genel durumuna bakıldığında tarihsel süreç içerisinde burada yaşamış medeniyetlerin taşıdığı kimlikle doğru orantılı olarak sünni bir karaktere sahip oldukları savunulabilir. Ancak yapılan araştırmalar, özellikle Moğol istilasından sonraki süreçte kaçan heterodoks dervişlerin Anadolu’nun birçok kentinde olduğu gibi Hasankeyf’te de zaviye ve tekkelerini kurarak düşüncelerini burada yaymaya çalıştıklarını göstermiştir. Bu bağlamda Hasankeyf’te bir vefâi şeyhi olan Şeyh Çoban adına kurulmuş Şeyh Çoban Zaviyesi ve adından bir Kalenderi tekkesi olduğu anlaşılan Baba Mahmud Haydarî Zaviyesi bulunmaktadır. İsimlerini Kalenderi ve Vefâi şeyhlerinin adlarından alan bu yapıların heterodoks bir anlayışla kuruldukları açıktır. Hasankeyf’te bulunan bu her iki vakfın yapısı ve işleyişi nasıldı? Bu vakıfların gelir ve giderleri nereden karşılanmaktaydı? Buralarda kaç personel çalışmakta ve ne işler yapmaktalardı? Bu çalışmada Hasankeyf Şeyh Çoban ve Baba Mahmud Haydari vakıflarının genel durumları, tarihsel süreçte geçirdikleri aşamalar, şehrin sosyal ve toplumsal yapısına etkileri çeşitli arşiv belgelerinden faydalanılarak irdelenecektir.

When the general condition of the religious institutions and foundations located in Hasankeyf is considered, it may be argued that they have a Sunni Muslim character in direct relationship with the identity of the civilizations that have lived here in the historical process. However, the conducted studies have revealed that especially the heterodox dervishes, who have escaped in the process after the Mongolian invasion, have established their hermitages and lodges in Hasankeyf, as it was the case in many cities of Anatolia, and attempted to spread their thoughts here. In this context, the Sheikh Çoban Hermitage, which was established on behalf of Sheikh Çoban, who was a Vefaî sheikh, and Baba Mahmud Haydarî Lodge, which was apparently a Kalenderî lodge, are located in Hasankeyf. It is clear that those structures, which received their names from the names of Kalenderî and Vefaî sheikhs, were established with a heterodox understanding. How were those two foundations, located in Hasankeyf, structured and operated? Where did the revenues of those foundations come from? How many personnel worked in them and what were they doing? In this study, the general condition of the Hasankeyf Sheikh Çoban and Baba Mahmud Haydarî foundations, the stages that they have encountered over the historical process, and their impact on the social structure of the city will be studied by benefitting from various archival documents.